شرح مثنوی

( 1) بشنو از نى چون حكايت مى‏كند             از جدايى‏ها شكايت مى‏كند

شارحان مثنوى در تفسير اين بيت معانى مختلف ذكر كرده‏اند كه ازين پس نقل خواهيم كرد ولى بدون شك مقصود مولانا از ((نى)) همين ساز دلنواز بادى است كه او را به نفس و دم مى‏نوازند بدليل آن كه مولانا خود موسيقى مى‏دانسته و با اين ساز انس و علاقه وافر و تمام داشته و آن را در غزليات وصفى جامع كرده است از قبيل:

          دلم را ناله‏ى سرناى بايد             كه از سر ناى بوى يار آيد

ديوان كبير، بيت 699 ببعد

          اى در آورده جهانى را ز پاى             بانگ ناى و بانگ ناى و بانگ ناى‏

همان مأخذ ب 30836 ببعد

          اى ناى خوش نواى كه دل دار و دل خوشى             دم مى‏دهى تو گرم و دم سرد مى‏كشى‏

همان مأخذ ب 31825 ببعد

          اى ناى بس خوشست كز اسرار آگهى             كار او كند كه دارد از كار آگهى‏

همان مأخذ ب 31897 ببعد و اين ((نى)) تمثل است و مراد بدان، در حقيقت خود مولاناست كه از خود و خودى تهى است و در تصرف عشق و معشوق است، خواه شمس تبريز و خواه چلبى و يا در قبضه‏ى تقليب خداست كه آن هم بنظر مولانا از عشق و معشوق وى جدا نيست زيرا اين معلوم و مسلم است كه مولانا پيش از آن كه پيمانه‏ى جانش از عشق شمس لبريز شود شعر نمى‏سرود و زبان به سخن منظوم نمى‏گشود و پس از آن شاعرى آغاز كرد و سرود عاشقانه در پيوست و جهانى را به آهنگ عشق بر انگيخت و در حلقه‏ى سماع كشيد و برقص آورد پس محرك او در بيان اين اسرار، عشق يا معشوق بود كه اين هر دو با حق متحد و يگانه‏اند و اين شعر و نواى روح انگيز كه از گلوى وى بر مى‏آيد از او نيست بلكه عشق يا معشوق است كه بزبان او سخن مى‏گويد و بر پرده‏هاى گلويش آهنگ شرر بار مى‏ريزد و هر چه او بگويد يا بسرايد، خواه لطف باشد يا قهر، ترانه‏ى وصال باشد يا ناله‏ى درد آميز فراق، پند و نصيحت و قول لين باشد يا تقريع و توبيخ، همه گفته‏ى عشق و تعليم معشوق است و اين رشته را عشق بر گردن وى افكنده و بى‏اختيار او را تا آن جا كه خاطر خواه اوست مى‏كشاند و ما از روى روايات افلاكى و ديگران و بشهادت قرائنى كه در مثنوى هست مى‏دانيم كه مولانا اين منظومه آسمانى را بى‏سابقه‏ى تفكر و اعمال رويه در مدت ده سال يا بيشتر، مى‏سروده و حسام الدين چلبى مى‏نوشته است و تنها بر اثر هيجان و سوزش دل و جوشش معانى از باطن خود، مثنوى را بنظم آورده و مانند شاعران ديگر از روى تامل و تفكر و نسخه كردن ابيات و دخل و تصرف، اين نظم نو آيين را انشا نكرده است و از اين رو خود را به ((نى)) كه از خود تهى و از دم و نفس ناى زن، پر است تشبيه مى‏كند و همين مضمون را در مثنوى و غزليات، مكرر مى‏آورد چنان كه هيچ جاى شك باقى نمى‏ماند كه مقصود از ((نى)) همين ساز مشهور است نه قلم و نه قلم اعلى و نه حقيقت محمدى و نه هيچ چيز ديگر و اينك شواهد از مثنوى و غزليات:

          ما چو ناييم و نوا در ما ز تست             ما چو كوهيم و صدا در ما ز تست‏

مثنوى، ليدن، ج 1، ب 599

          عالم چو سر نايى و او در هر شكافش مى‏دمد             هر ناله‏ى دارد يقين ز ان دو لب چون قند، قند

ديوان كبير، ب 5664

          اندر دل آوازى پر شورش و غمازى             آن ناله چنين دانم كز ناى تو مى‏آيد

ب 6486

          بحق آن لب شيرين كه مى‏دمد در من             كه اختيار ندارد بناله اين سرنا

ب 2569

          مقبل‏ترين و نيك پى در برج زهره كيست نى             زيرا نهد لب بر لبت تا از تو آموزد نوا

          نيها و خاصه نيشكر بر طمع اين بسته كمر             رقصان شده در نيستان يعنى تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ 3: 26

          بد بى‏تو چنگ و نى حزين برد آن كنار و بوسه اين             دف مى‏گفت مى‏زن بر رخم تا روى من يابد بها

 ب 93 94 95

          بسيار گفتم اى پدر دانم كه دانى اين قدر             كه چون نيم بى‏پا و سر در پنجه‏ى آن ناييم‏

ب 14685

          همه پر باد از آنم كه منم ناى و تو نايى             چو توى خويش من اى جان پى اين خويش پسندم‏

ب 16830

          مثل ناى جماديم و خمش بى‏لب تو             چه نواها زنم آن دم كه دمى در نايم‏

ب 17184

          من نخواهم كه سخن گويم الا ساقى             مى‏دمد در دم ما ز آنك چو ناى انبانيم‏

ب 17234

          عاشقان نالان چو ناى و عشق همچو ناى زن             تا چها در مى‏دمد اين عشق در سرناى من‏

ب 20374

          دف منى هين مخور سيلى هر ناكسى             ناى منى هين مكن از دم هر كس فغان‏

ب 21750

          تو چو سرناى منى بى‏لب من ناله مكن             تا چو چنگت ننوازم ز نوا هيچ مگو

ب 23512

          مرا چو نى بنوازيد شمس تبريزى             بهانه بر نى و مطرب ز غم خروشيده‏

ب 25491

          دهان عشق مى‏خندد كه نامش ترك گفتم من             خود اين او مى‏دمد در ما كه ما ناييم و او نايى‏

ب 26446

          منم ناى تو معذورم درين بانگ             كه بر من هر دمى دم مى‏گمارى‏

          همه دمهاى اين عالم شمرده ست             تو اى دم چه دمى كه بى‏شمارى‏

ب 28562 28563

          همچو نايم ز لبت مى‏چشم و مى‏نالم             كم زنم تا نكند كس طمع انبازى‏

ب 30374

          بدرون تست مطرب چه دهى كمر بمطرب             نه كمست تن ز نايى نه كمست جان ز نايى‏

ب 30161

          چگونه زار ننالم من از كسى كه گرفت             بهر دو دست و دهان او مرا چو سر نايى‏

ب 32637

          بر ياد لب دل بر خشكست لب مهتر             خوش با شكم خالى مى‏نالد چون سرنا

          خالى شو و خالى به لب بر لب نايى نه             چون نى ز دمش پر شو و آن گاه شكر مى‏خا

ب 34707 34708 و در موارد ديگر اين حالت را كه عبارت از آن نزد صوفيه ((فناى فعل يا فناى افعالى)) است بتمثيلى از ((چنگ)) و ((رباب)) و ((طبل و كوس و دهل)) بيان مى‏كند زيرا از هيچ يك بى‏زخمه و كوب نوازنده آوازى بر نمى‏خيزد و آنها همه مسخر دست رامشگر و نوبتى هستند چنان كه فرموده است:

          ما چو چنگيم و تو زخمه مى‏زنى             زارى از ما نى تو زارى مى‏كنى‏

مثنوى، ليدن، ج 1، ب 598

          شاد با، چنگ تنى كز دست جان حق بستدش             بر كنار خود نهاد و ساز آن را هو كند

ديوان كبير، ب 7775

          گر بد و نيكيم تو از ما مگير             ما همه چنگيم و دل ما چو تار

          گاه يكى نغمه‏ى تر مى‏نواز             گاه ز تر بگذر و در خشك آر

          گر ننوازى دل اين چنگ را             بس بود اينش كه نهى بر كنار

ب 12371 12372 12373

          من خمش كردم توم نگذاشتى             همچو چنگم سخره‏ى افغان تو

ب 23591

          جمله سؤال و جواب زوست منم چون رباب             مى‏زندم او شتاب زخمه كه يعنى بنال‏

          يك دم بانگ نجات، يك دم آواز مات             مى‏زند آن خوش صفات بر من و بر وصف حال‏

ب 14295 14296

          همه چو كوس و چو طبليم دل تهى پيشت             بر آوريم فغان چون زنى تو زخم دوال‏

ب 14325

          بگفت دل كه سكستن ز تو چگونه بود             چگونه بى‏ز دهل زن كند غريو دهل‏

          همه جهان دهلند و توى دهل زن و بس             كجا روند ز تو چونك بسته است سبل‏

          جواب داد كه خود را دهل شناس و مباش             گهى دهل زن و گاهى دهل كه آرد ذل‏

ب 14352 14353 14354 و تصور مى‏رود كه منشا اين تشبيه عبارت ذيل است: ((مثل المؤمن كمثل المزمار لا يحسن صوته الا بخلاء بطنه)) كه مولانا آن را حديث پنداشته و در مثنوى (چاپ ليدن ج 4 ب 4213) و نيز در ديوان كبير بيت (6472، 18235) بدان استناد جسته است و اصل آن با تغييرى در عبارت منسوبست به ابو طالب محمد بن على بن عطيه‏ى مكى از صوفيه‏ى بزرگ (متوفى 386) كه در احاديث مثنوى، انتشارات دانشگاه طهران، ص 222 نقل كرده‏ام و آن نيز با تفاوتى مختصر گفته‏ى يكى از باديه نشينان است (عيون الاخبار، مصر، ج 3 ص 222) نهايت آن كه مولانا بر عادت خود كه از كاهى ضعيف كوهى بلند و پا بر جا مى‏سازد و معانى بسيار مجمل و بى‏روح را بمدد فكر معنى آفرين خود چاشنى ذوق و زندگى مى‏بخشد، اين تشبيه را در آغاز مثنوى و در ديوان كبير بسط تمام داده و بصورتى بيان كرده است كه نظير آن را در ديباچه‏ى هيچ كتابى نتوان ديد. و با اين شواهد كه از سخن مولانا مذكور افتاد جاى هيچ شك باقى نمى‏ماند كه اين نى با آن نواى شور انگيز، مولاناست كه عشق در او مى‏دمد و از گلويش نغمه‏هاى جان آهنگ مى‏انگيزد و غرض وى ازين تعبير آنست كه مثنوى را من نمى‏گويم و گوينده‏ى آن عشق يا معشوق است و من در گفتن اين سرود آسمانى وسيله‏اى بيش نيستم و آن پروانه‏ى سوخته بالم كه در پرتو شمع حقيقت سوخته‏ام و از خود آوازى بر نمى‏كشم و اوست كه مرا در سرود مى‏كشد و بر تارهاى فكر من زخمه‏ى تند و آتشين مى‏راند و پرده‏هاى غم انگيز يا روح بخش مى‏سازد و در حقيقت اين مقدمه‏ى لطيف و نو آيين بجاى آن ديباچه‏ها و سر آغازهاى مفصل و مصنوع و بى‏جان است كه شاعران و مولفان در آغاز منظومه‏ها و كتب خود آورده‏اند و تصور مى‏رود كه مولانا در نظم اين مقدمه نظرى بمنكران كوته بين و خيال انديش معاصر خود نيز دارد كه محضرها مى‏پرداختند و روش او را در پرستش شمس تبريز و رقص و سماع مخالف شريعت و طريقت مى‏پنداشتند و به احتمال قوى ابيات ((هر كسى از ظن خود شد يار من)) و ((سر من از ناله‏ى من دور نيست)) و ((در نيابد حال پخته هيچ خام)) اشارتى بدين مطلب است.

و آن چه اكنون بيان كرديم يكى از اقوال شارحان مثنوى است در تفسير نخستين بيت از مثنوى كه كمال الدين حسين خوارزمى باشارت و عبد الرحمن جامى بصراحت ذكر كرده و ديگران از قول جامى نقل نموده‏اند.

اما شارحان مثنوى ((نى)) را تفسير يا تاويلهاى ديگر نيز كرده‏اند ازين قبيل:

1-  ((نى)) مرد كامل و مكمل است بمناسبت آن كه لفظ ((نى)) در فارسى بمعنى نفى نيز مى‏آيد و مرد كامل از خود فانى است و بر اين قول اعتراض كرده‏اند كه آن چه در فارسى بمعنى نفى است بكسر اول است و نه فتح و ديگر آن كه مرد كامل، و اصل است و در حال فراق نيست و بنا بر اين، شكايت از دورى و شرح هجران كه در همين بيت و ابيات پس از آن مى‏خوانيم با حال وى مناسبتى ندارد و در جواب سخنى بتفصيل آورده‏اند كه مى‏توان آن را به اختصار چنين گفت كه مراتب كمال بى‏نهايت است و اگر سير الى اللَّه متناهى باشد سير فى اللَّه را نهايتى متصور نمى‏شود.

لفظ ((نى)) بفتح اول هم بمعنى نفى در فارسى استعمال شده است چنان كه فردوسى گويد:

          دل پارسى با وفا كى بود             چو آرى كند راى او نى بود

شاهنامه، بروخيم، ج 7، ب 2320 و هم اكنون در بشرويه و حدود طبس اين كلمه را بهمين گونه تلفظ مى‏كنند و در طبس و دهات اطراف آن ياء مجهول در تمام موارد بفتح ما قبل و بصورت (اى) تلفظ مى‏شود.

2-  آن كه مراد روح قدسى و نفس ناطقه است كه از عالم خويش بدور افتاده و در زندان تن محبوس گشته و اكنون در شوق رجوع بدان عالم و از رنج غربت و حبس در اين قفس، ناله و شكايت آغاز كرده است و بر اين تاويل گفته‏اند كه ((نيستان)) در بيت پسين، عالم مجردات يا مرتبه‏ى اعيان ثابته تواند بود.

3-  مقصود نى قلم است كه ممكن است كنايه از قلم باشد مقابل: لوح.

4-  حقيقت محمدى است كه با لوح و قلم اتحاد دارد و چون مخصوص بخطاب ((اقرا)) بود اينك از باب اداى رسالت، دعوت خود را با لفظ ((بشنو)) شروع كرده است كه مناسبت دارد با آيه: وَ إِذا قُرِئَ اَلْقُرْءانُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا 7: 204.

 و پيداست كه اينها همه تفسيرهاى ناموجه و دور از مذاق مولاناست و ظاهرا منشا آن نسخه‏هاى متاخر است كه مصراع اول در آنها بدين گونه است:

((بشنو از نى چون حكايت مى‏كند الخ)) ولى مطابق نسخه‏ى قونيه كه اصح نسخه‏هاست و از روى نسخه‏اى كه بر مولانا خوانده شده بود استنساخ كرده‏اند و سپس در محضر كاتب و راوى اولين مثنوى و خليفه‏ى مولانا، حسام الدين چلبى قرائت مى‏شده است، اين توجيهات سخت بى‏مزه و ناموجه است زيرا لفظ ((اين نى)) مجالى براى تاويل آن به قلم اعلى يا حقيقت محمدى و حتى روح قدسى باقى نمى‏گذارد، اسماعيل انقروى و يوسف بن احمد مولوى نيز اين بيت را مطابق نسخه‏ى قونيه نقل كرده‏اند.